Šetajući glavnom visočkom ulicom, ulicom Alije Izetbegovića, od Jalije prema Tabhani, odnosno Trgu žrtava genocida u Srebrenici ne možete ne primijetiti evropski duh i pečat koji je utisnut i dominira arhitekturom ovog dijela grada. Kao što je poznato, Visoko je prijestolno mjesto srednjovjekovnih bosanskih vladara, banova i kraljeva. Doba koje slijedi nakon pada srednjovjekovne bosanske države, osmanski i austro-ugarski period, donosi promjene koje su bitno izmijenile izgled bosansko-hercegovačkih gradova, koji sada postaju dijelovi velikih evropskih sila. Visoko je od srednjovjekovnog sjedišta bosanske države, preko centra trgovine i zanatstva, na prelazu 19. na 20. stoljeće bilo sjedište kotara u sarajevskom okrugu. Imalo je svoje kotarske ustanove, ured i sud, žandarmeriju, poštu i telegraf, Medresu i Franjevačku gimnaziju. Nakon velikih umjetničkih evropskih stilova poput romanike, gotike i baroka, dolazi do pojave prvih umjetničkih pravaca koji će obilježiti 19. i 20. stoljeće. Veliki stilovi će doživjeti svoj novi procvat u vidu novih gradnji, ukrašavanja fasada, te upotrebe novih građevinskih materijala, što će, samim tim, imati odjeka i na području Bosne i Hercegovine.
Graditeljska i arhitektonska djelatnost u prvim godinama Austro-ugarske okupacije Bosne (1878. godine), započela je u specifičnim društvenim uslovima. S obzirom na zatečene prilike i potrebe nove vlasti, obim i intenzitet gradnje je bio ograničen, te se pristupilo najprije adaptaciji zgrada i sitnijim popravkama zatečenih važnijih objekata poput konaka (sjedišta centralne, regionalnih i lokalnih uprava). Potom se grade „visoki“ objekti koji omogućavaju i veću koncentraciju sadržaja i ekonomičnije opremanje infrastrukturom.
Specifičnosti austro-ugarske gradnje ogledaju se u postojanju više različitih tematskih područja i stilskih oblika, ali zajednička crta najvećim arhitektonskim ostvarenjima ovog perioda je vraćanje starim stilskim oblicima. Zato se naročito ističu dvije „struje“ u gradnji ovog doba – secesija, poznata u Evropi kao Jugendstil i Art Noveau (zavisno u kom području se javlja), koja se razvija kao zaseban stil, i historicizmi, koji se ogledaju u vidu neorenesanse, neogotike i pseudomaurskog stila gradnje.
Visoko je dobilo nekoliko primjera ovog velikog stilskog razdoblja. Moglo bi se reći, da su oni uglavnom smješteni u centralnoj jezgri grada, koja je specifična upravo po zgradama javnog karaktera u stilu austro-ugarske gradnje, na Jaliji, odnosno današnjoj ulici Alije Izetbegovića, na potezu od zgrade Općine Visoko do zgrade nove pošte. Objekti koji nastaju u ovom periodu su:
Image
Na Jaliji, u ulici Alije Izetbegovića nalazi se zgrada Kotarskog ureda i suda, započeta 1895. godine, rađena u ublaženoj varijanti pseudomaurskog stila (danas zgrada Općine Visoko). Posjeduje dekorativne elemente i slikovitost fasade karakteristične za maursku ornamentiku. Stil se ogleda u detaljima nadprozornika izvedenim u stilu tamno-svijetlog pojasa, stilizovane niše, biljni ornamenti, te dekorativni elementi ponavljajuće rozete. Zgrada je današnji izgled dobila nakon velike prepravke poslije Drugog svjetskog rata, kada je dodan zadnji, treći sprat.
ImageNa Jaliji, u ulici Alije Izetbegovića, nalazi se zgrada bivšeg Sokolskog doma (oko 1900. godine), danas Centar za sport i tjelesni odgoj (Partizan) – izgrađena u stilu secesije sa karakterističnim ornamentima u vidu geometrijskih i životinjskih motiva. Poslije Drugog svjetskog rata skinute su sa krova dvije bronzane statue orlova.
ImageU ulici Alije Izetbegovića, nalazi se zgrada Gradske općine-Beledije, započeta 1902. godine u ublaženoj varijanti pseudomaurskog stila (od 1953. godine Zavičajni muzej). Jedan je od lijepih primjeraka ovog stila u našem gradu, sa karakterističnim motivima predstavljenim na fasadi u vidu tamno-svijetlih detalja nadprozornika, biljnih i geometrijskih stilizovanih formi. Najreprezentativniji detalj je oslikani plafon u izložbenom prostoru, sa elementima maurske i arabeskne ornamentike, koji je znatno oštećen tokom Agresije na RBiH (1992-1995), te je restauriran 2000. godine.
ImagePreko puta zgrade Općine Visoko nalazi se zgrada poduzetnika i trgovca Leopolda Šajbera, sagrađena 1908. godine, sa secesijskim dekorativnim elementima (danas zgrada Općinskog zemljišno-knjižnog fonda). Kroz godine mijenjala je svoju namjenu. Posjeduje ukrasne elemente secesije koji su raspoređeni većinom iznad prozora u vidu stilizovanih niša.
ImageZgrada Franjevačke gimnazije sa crkvom, smještena je preko puta Autobusne stanice, u ulici Bosne Srebrene, započeta 1889. godine, a završena 1900. po planovima graditelja i poduzetnika Ivana Koltza iz Požege. U pregledima arhitekture austro-ugarskog perioda, daje se kao primjer objekta građen u stilu neorenesanse. Zgrada je dograđivana 1913, 1934, 1953. i 1968. godine i sada ima oblik pravougaonika sa jednom probijenom stranicom. Nadogradnje su stilski uklopljene i ne narušavaju jedinstvo cjeline. U spoljašnom izgledu prisutna je uravnoteženost masa, skladan odnos proporcija, te naglašena simetričnost pročelja.
ImageZgrada Narodne osnovne škole na Kraljevcu, 1910. godine, koja se nalazi u ulici Kralja Tvrtka, posjeduje ublažene elemente neoklasicizma (danas Osnovna škola „Kulin ban“). U nekoliko navrata, tokom 1961. i 1971. godine je dograđivana. Pretrpjela je znatna oštećenja fasade tokom Agresije na RBiH (1992-1995), te je krajem devedesetih godina prošlog stoljeća obnovljena zahvaljujući donaciji Vlade Republike Austrije.
ImageU okviru austro-ugarskog perioda važno je spomenuti slučaj pravoslavne Crkve sv. Prokopija, koja je sagrađena 1853. godine, a obnovljena 1900. godine. U periodu Agresije na RBiH (1992-1995), više puta je pogođena artiljerijskim projektilima sa srpskih položaja. Proglašena je nacionalnim spomenikom BiH 2004. godine.
ImagePored ovih objekata javnog karaktera, situiranih uglavnom, u glavnoj ulici, postoji još objekata stambenog karaktera, koji posjeduju određene elemente (u graditeljskom i stilskom pogledu) austro-ugarskog stila gradnje, mada u smirenijoj varijanti, i koji stilski variraju od neoklasicističkih do secesijskih oblika. Također, na stambenoj arhitekturi ovog perioda možemo naći i elemente karakteristične za ovaj period u vidu balkonskih ograda i kapija od kovanog željeza te mreža na ulaznim vratima. Generalno, gradnja ovog perioda u Visokom, nije bila brojna i impresivna, kao na primjer, u drugim većim gradovima, ali to ne znači da ne zaslužuje mjesto i poneku pisanu riječ na tu temu, s ciljem doprinosa valorizaciji kulturno-historijske baštine našeg grada.
Melika Ahić, dipl. historičarka umjetnosti i historičarka