SPOMENICI
Arheološko područje Mili – Krunidbena i grobna crkva bosanskih kraljeva, Arnautovići, općina Visoko, proglašeno nacionalnim spomenikom Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika (broj Odluke: 06-6-894/03-3 od 02.07.2003. godine)
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika na 46. Sjednici, održanoj od 8-11.09.2009. godine donijela Odluku o izmjenama Odluke o proglašenju Arehološkog područja Mile -Krunidbena i grobna crkva bosanskih kraljeva, Arnautovići, općina Visoko, nacionalnim spomenikom BiH u naslovu i u cijelom tekstu odluke riječ „Mile“ zamjenjuje riječju „Mili“.
Selo Arnautovići (naziv je dobilo u 17. ili 18. stoljeću) – srednjovjekovni Mili- smješteno je u Visočkom polju, na desnoj obali rijeke Bosne, blizu ušća rječice Gorušice. Okruženo je visokim nasipom željezničke pruge, cestom i koritom rijeke Bosne. Oko 2 km je udaljeno od stare varoši Podvisokog, a još bliže su Biskupići i Moštre, poznati politički i kulturni centri srednjovjekovne Bosne. Prema sjeveru je vodio put za poznata historijska i kulturna srednjovjekovna mjesta Sutjesku i Bobovac, a prema jugu za Podvisoki, Milodraž i Fojnicu. Lokalitet na kojem se nalaze ostaci crkve zove se Zidine ili Crkvina, nalazi se uz sjeverni rub sela.
Sastoji se od četiri graditeljske cjeline:
a) Najstariji zid u jugoistočnom uglu naosa velike crkve iz antičkog odnosno kasnoantičkog perioda.
b) Romanička crkva podignuta iznad najstarijeg objekta.
c) Starija gotička crkva koja se naslanjala na apsidu romaničke crkve.
d) Mlađa ili velika gotička crkva.
Prvi put se spominju u povelji Bele IV iz 1244. godine kao posjed Bosanske biskupije (“in Mel apud eclesiam Cosme et Damiani” tj. u Melu kod Crkve sv. Kuzme i Damjana) (Anđelić, 1979, 232-233).
U XIV stoljeću u Milima je bilo bansko sjedište i centar državnog života. Bosanski vladari ban Stjepan II Kotromanić, ban i kralj Tvrtko I Kotromanić izdavali su povelje u Milama.
Kao snažan politički i kultni centar (u obližnjim Moštrama nalazilo se sjedište bosanskih krstjana), uz idealan geografski položaj, Mile postaju i krunidbeno mjesto bosanskih kraljeva. Mili su jedno od mjesta gdje su se održavali bosanski državni sabori. Staro i veliko groblje zajedno sa grobovima Stjepana II i Tvrtka I, potencirali su značaj Mili kao centra posmrtnog kulta. Nakon osnivanja prvog franjevačkog samostana i organizacijom franjevačke pokrajine (vikarije) 1340. godine, postaje sjedište vjerskih institucija. Samostan je imao i važnu ulogu čuvara vladarskih i drugih javnih isprava (locus credibilis).
Na današnji izgled područja poseban utjecaj imala je gradnja željezničke pruge 1947. godine. Tom prilikom ruševine su grubo poravnate i na njima podignute barake za smještaj omladinskih radnih brigada. Izgrađena je i uskotračna željeznička pruga, kasnije pretvorena u cestu, kojom je područje zajedno sa crkvom presječeno na dva dijela. Uz put su građeni privatni stambeni objekti, od kojih se jedan nalazi neposredno uz lokalitet.
Istraživani dio lokaliteta Mili (u pisanim izvorima: Mile, Sv. Nikola, Visoko, Mileševo) smješten je na području nekadašnjeg bogatog neolitskog naselja koje je datirano u period od oko 2600-2400.godine p.n.e.
Istraživanja na lokalitetu su započela 1909-1910. godine pod nadzorom Krala Patsha,kustosa Zemaljskog muzeja BiH 
Godine 1967. Zavičajni muzej u Visokom je obavio manje sondažno istraživanje koje je dalo vrijedne arheološke nalaze, a koji su inicirali sistematska reviziona arheološka istraživanja 1976. i 1977. godine, pod rukovodstvom Pavla Anđelića.
Tokom 1978. godine ispitani su oštećeni zidovi zapadne fasade starije crkve, a 1977. i 1979. godine izvedeni su konzervatorski radovi. U saradnji Zavičajnog muzeja i Zavoda za zaštitu nacionalnih spomenika SRBiH izvedena su reviziona iskopavanja uz lokalitet, gdje su otkriveni grobovi u više nivoa, različitih smjerova ukopavanja.
Godine 1999., pod rukovodstvom Zavoda za zaštitu kulturno–historijskog i prirodnog naslijeđa BiH, počeli su konzervatorsko-restauratorski radovi, prema projektu ”Zaštita arheološkog lokaliteta Arnautovići –Mile”. Projekat je predviđao tri faze, od kojih je implementirana samo prva, a odnosi se na sanaciju dijela oštećenih zidova, do radova koji slijede nakon izmještanja postojećeg puta.
Tokom 2008. i 2009. godine u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika FBiH izrađen je projekat „Konzervacija arheološkog lokaliteta Mili u Visokom“. Radovi su trajali od juna 2010. do decembra 2011. godine pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika FBiH.
U cilju kvalitetnije prezentacije spomenika, augusta 2015. godine Općina Visoko, u saradnji sa Zavičajnim muzejom, na osnovu pozitivnog stručnog mišljenja Zavoda za zaštitu spomenika FBiH, finansirala je radove na projektu iluminacije i konzervacije lokaliteta. Intervencije na iluminaciji poboljšale su kvalitet prezentacije konkretnih pojedinačnih arheoloških i arhitektonskih ne ugrožavajući strukturu zidanih konstrukcija. Konzervatorskom intervencijom sanirano je oštećenje krune zidova, vraćanjem postojećeg kamenog materijala koji se odvojio od ležišta.
2.Graditeljska cjelina – Tabačka/Tabhanska džamija, proglašena nacionalnim spomenikom Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika (broj Odluke: 08.2-6-801/03-9 od 09.10.2003. godine).
Tabhanska/Tabačka džamija – izgrađena je na lijevoj obali rijeke Fojnice, na nekadašnjoj periferiji visočke čaršije uz staru tabhanu. Razvojem čaršije dospjela je u njeno središte. Po Kreševljakvić izgrađena je najkasnije u prvoj polovini 17 stoljeća. Kao i u Sarajevu, Banja Luci, Mostaru i Tešnju, tako su i u Visokom tabaci pokraj tabhane sebi napravili džamiju. Tabhanska džamija nastala je u vrijeme ekspanzije tabačkog zanata, kad je esnaf tabačkih zanatlija dovoljno osnažio da bi zanatlije stekle dovoljno sredstava za izgradnju jednog takvog objekta. Džemat ove džamije sačinjavali su uglavnom zanatlije – tabaci. Tabaci su obrtnici koji se bave štavljenjem kože, a njihove radionice se zovu tabhane. Još jedan razlog zbog kojeg su se tabaci odlučili da prave ovu džamiju je i neugodan miris koji je imala koža prilikom obrade, zbog kojeg je tabacima bilo neprijatno odlaziti na molitvu u druge džamije.
Radovi na realizacija projekta Restauratorsko-konzervatorski radovi na objektu i uređenje prostora oko džamije trajali su od 2005 – 2015- godine, u saradnji sa Vladom FBiH, Federalnim Zavodom za zaštitu spomenika BiH, Komisijom za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, Medžlisom IZ Visoko, Općinom Visoko i Zavičajnim muzejom Visoko.
3.Historijsko područje – Stari grad Visoki , proglašen nacionalnim spomenikom Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika (broj Odluke: 05.1-2-1047/03-2 od 02.03.2004. godine).
Historijsko područje – Stari grad Visoki se nalazi na vrhu brda Visočica, na visini od 766,5 m i oko 300 m iznad doline u kojoj se razvilo naselje.
Foto: Setup i Vi-Net studio 1
Kada je tvrđava podignuta, ne može se sa sigurnošću utvrditi. Primarna funkcija grada je obrambena. Vrh Visočice je bio najpogodniji položaj u okvirima najstarije i najuže Bosne. Sa njega se mogao kontrolirati prostor čije su granice bile omeđene planinama Romanijom, Jahorinom, Treskavicom i Bjelašnicom na istoku i jugoistoku, Bitovnjom na jugu, Zec planinom i Vranicom na jugozapadu, Vlašićem na zapadu, te Tajanom i Zvijezdom na sjeveru. Prvi spomen samog grada “in castro nosto Visoka vocatum” je u povelji mladog bana Tvrtka od 1. rujna 1355. godine, što znači da je u vrijeme vladavine njegovog prethodnika bana Stjepana II Kotromanića, u prvoj polovini XIV stoljeća, grad ili sagrađen ili je već postojao (Anđelić, 1984., 133). U to doba u Visočkom polju je bio banski, kasnije kraljevski dvor u Moštrima i kuća krstjana, te mjesto održavanja sabora i franjevački samostan, a kasnije i krunidbeno mjesto bosanskih kraljeva u Milima između 1377. i 1461. godine.
Iz pisanih izvora se vidi da je politički značaj bio daleko veći od njegove obrambene moći. Povremeno je ovdje bila vladarska rezidencija. Osnovna politička funkcija visočkog grada je bila uloga upravnog centra teritorijalno-političke jedinice koja se zvala Bosna (Anđelić, 1984., 194). Uprava tom jedinicom, odnosno župom, ujedno na teritoriju u samom centru države, u vrijeme kraljevstva bila je povjerena velikom knezu bosanskom koji je rezidirao u gradu Visokom. Ispod grada Visokog formiralo se tijekom vremena podgrađe “jedno od najstarijih i najtipičnijih urbanih aglomeracija u srednjovjekovnoj Bosni” (Anđelić, 1984., 184).
Grad je napušten prije 1503. godine jer se ne navodi u tursko-ugarskom ugovoru iz spomenute godine. Godine 1626. Đorđić spominje Visoki među napuštenim gradovima (Kreševljaković 1953., 16).
Prva istraživanja na lokalitetu izvršio je Đ. Stratimirović 1890-1891. godine. Istraživanja su vršena na principu rekognosticiranja terena. Ć. Truhelka je par godina kasnije samo dao opis ruševina. Bitan napredak u istraživanju Starog grada Visoki dao je Đ. Mazalić, njegova proučavanja vršena su samo na temelju površinskog posmatranja – bez arheološkog iskopavanja
Godine 1976. stručnjaci Zemaljskog muzeja (P. Anđelić) i Zavičajnog muzeja iz Visokog, uz financijsku pomoć SO Visoko, obavili su manja sondažna ispitivanja na mjestu građevine uz unutrašnju stranu zapadnog zida. Prilikom arheoloških radova nađeni su: ulomci keramičkog i staklenog posuđa, topovske kamene kugle, željezni sitni nalazi (klinci, strelice, potkovice, brava, ključ i dr., jedan mač, dubrovački groš-emisija od 1337. do 1438. godine).
Tokom rata 1992.-1995. godine, prilikom izvođenja zemljanih radova unutar zidina grada, na dubini od oko 1,15 m ispod današnje razine terena, nađeni su fragmenti arhitektonske plastike: 6 dijelova lunete gotičkog portala (Šahinović, 2001., 388-389 ) i 2 fragmenta dovratnika, od kojih je na jednom urezan prikaz konjanika i dio natpisa pisan bosanskom ćirilicom, a na drugom je samo plitko ugraviran natpis bosanskom ćirilicom. Nalazi su predani Zavičajnom muzeju u Visokom.
Prva sistematska arheološka istraživanja na lokalitetu Stari grad Visoki su realizovana tokom 2007. i 2008. godine. Istraživanja su realizovana u saradnji Zemaljskog muzeja BiH i Zavičajnog muzeja Visoko. Radovi su predvođeni mr. arheologije Lidijom Fekežom – voditeljom projekta. U cilju trajne zaštite, konzervacije i prezentacije lokaliteta planirano je potpuno otkrivanje i rekonstrukcija tvrđave realiazcijom projekta Rehabilitacija Historijskog područja Stari grad Visoki koji je uradio Zavod za zaštitu spomenika FBiH i saradnji sa Općinom Visoko i Zavičajnim muzej Visoko.
FOTO: Setup i Vi-Net studio 1
4.
Graditeljska cjelina – Pravoslavna crkva Sv. Prokopija, proglašena nacionalnim spomenikom Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH (broj Odluke: 07.2-2-32/04-3 od 02.03.2004. godine)
Crkva sv. Prokopija u Visokom smještena je uz saobračajnicu koja od Visokog vodi prema Kiseljaku. Podignuta je u podnožju brda Grad-Visočica, na čijem vrhu je smješten Stari grad Visoki. Ferman o izgradni crkve, pisana dokumentacija i sva crkvena arhiva su izgorjeli u požaru 1941. godine, tako da se vrijeme izgradnje objekta ne može utvrditi sa sigurnošću.
Prema raspoloživim podacima, uz crkvu je postojala škola koja je počela raditi oko 1840. godine u privatnoj kući samoukog učitelja Jove Aslivara. Zgrada za školu je izgrađena 1875. godine i radila do 1914. godine. U svojoj historiji crkva je više puta obnavljana, a posljednji put 1998. godine.
Zbirka ikona u Crkvi sv. Prokopija u Visokom je jedna od najpoznatijih i najvećih zbirki ikona na prostoru Bosne i Hercegovine. Zbirka je nastala poklonima parohijana, ali i donošenjem ikona iz crkava u Sarajevu. Zbirka se sastoji od stotinjak ikona, međutim, veći broj se odnosi na ikone rađene u tehnici kaširanja papira na drvo. Dio zbirke čine rastavljeni dijelovi diptiha i triptiha. Najstarija ikona je urađena u vizantijskom ikonografskom maniru i potiče i XV vijeka.
Dok se visočka zbirka nalazila u Sarajevu, 2001. godine konzervator Anika Skovran izvršila je konzervatorsko-restauratorski zahvat na tri ikone: Bogorodica sa Hristom na prijestolu, Uspenje Bogorodice i Deizis. Danas su ove tri ikone izložene u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Sarajevu. Ostale ikone su vraćene u crkvu u Visokom.
Biblioteka i arhiv crkve smješteni su u prostoriju iznad đakonikona. Biblioteka broji dvjestotinjak različitih, uglavnom teoloških izdanja kakva su oktoisi, praznični mineji, službenici i sl., ali i neka djela vezana za istoriju, te razna časopisna izdanja. Najstarija matična knjiga potiče iz 1880. godine.
Arhivska građa crkve, nesređena, djelomično se čuva u crkvi. Dio građe je odnesen kod sveštenika Miroslava Vujčića u Kakanj.
Crkva je više puta obnavljana, a posljednji put 1998. godine uz finansijsku pomoć Grčke.
5.Arheološko područje – Prahistorijsko naselje na lokalitetu Okolište u naseljima Okolište i Radinovići, proglašeno nacionalnim spomenik Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika (broj Odluke: 05.2-2-159/06-3 od 05.09.2006. godine).
Neolitsko naselje Okolište locirano je između sela Radinovići i Okolište, na agrarnom zemljištu zvanom Bregovi i Uzgraja. Ovo područje je udaljeno od Visokog, u smjeru sjeverozapada oko 6 km, a leži između glavnog puta koji vodi prema Kaknju i lijeve obale rijeke Bosne. Centralna Bosna predstavlja jednu važnu komunikaciju između srednjeg Podunavlja i jadransko-mediteranskog prostora. Sa površinom od oko 7-5 hektara, Okolište je ujedno i najveći tel u Bosni i jedno od najvećih naselja tog tipa u jugoistočnoj Evropi. Još četiri naselja butmirske kulturne skupine razvila su se kao satelitska naselja oko ovog centralnog u visočkoj kotlini. Centralni položaj i veličina neolitskog naselja Okolište neobična je za neolitsku Europu i potcrtava posebnu funkciju ovog prapovijesnog lokaliteta koji leži na veoma važnoj neolitskoj komunikaciji Bosna-Neretva.
Arheološki lokalitet Okolište je otkriven 1966. godine. Naime, te godine A.Benac izvršio je manja sondažana istraživanja i već tada je bilo jasno da se tu radi o jednom veoma bogatom i dobro očuvanom neolitskom naselju sa ostacima kakanjske i butmirske kulture. U organizaciji Zavičajnog muzeja vršena su istraživanja 1983. 1986. godine.
U okviru naučno-istraživačkog projekta Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine „Butmirska kultura – neolitske populacije centralne Bosne“, koji se od 2002. do 2008. godine realizovao u saradnji sa Rimsko – germanskom komisijom Njemačkog arheološkog instituta u Frankfurtu i Univerziteta u Banbergu i Kilu, Zemaljskog muzeja BiH i Zavičajnog muzeja u Visoko, vršena su istraživanja u Okolištu.
6.Građevinska cjelina – Samostan Sv. Bonaventure u Visokom, sa pokretnim nasljeđem, proglašena nacionalnim spomenikom Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.
Nacionalni spomenik se sastoji od zgrade Samostana sa gimnazijom i sjemeništem, pripadajuće crkve i pokretnog nasljeđa koje čini zbirka slika starih majstora. Postojeća građevinska cjelina nastala je na prelazu iz XIX u XX vijek.
Godine 1897. Provincijal fra Anđeo Ćurić je prvi put javno obznanio namjeru gradnje Samostana gdje bi bila smještena gimnazija u Visokom. Već 1898. godine austrougarske vlasti dekretom iz Beča su konačno odobrile gradnju u Visokom. Projektant historicističkog objekta je bio Ivan Holtz. Godine 1900. grade objekat samostana gdje je bila smještena i škola sa sjemeništem. Razlozi obnavljanja franjevačkog reda, te uspostavljanje sjemeništa i škole u Visokom, pored historijskih su i praktični: Visoko se nalazi u središtu Bosne, dobro je povezano sa svim njenim krajevima. Kroz mjesto je već prolazila željeznica, a blizina Sarajeva je omogućavala da provincijsko Straješinstvo s lakoćom nadzire rad škole.
Godine 1916. održana je prva matura, nakon što je austrougraska vojska napustila dio zauzetog objekta (1914/15). Tokom Prvog svjetskog rata nisu zabilježena veća oštećenja, a nakon 1918. godine broj katolika u Visokom je porastao, te je crkva u sklopu škole namjenjea vjernicima grada.
Pod vlašću Kraljevine SHS 1924. godine škola dobija pravo javnosti te se broj đaka uvećava. Do tada je veći broj đaka pripado sjemeništu, a od 1925/26. godine, veći broj čine vanjski đaci. S obzirom da je veliki broj đaka dolazio iz udaljenih mjesta, godine 1928. u blizini gimnazije izgrađen je Konvikt, gdje su bili smješteni đaci koji nisu imali namjeru postati svećenici. Godine 1939. u blizini zgrade sjemeništa podignuta je gimnastička dvorana „Svetog Ante“, po projektu Karla Paržika. Konvikt je franjevcima oduzet 1945. godine, te je tu smještena kasarna JNA.
U Gimnaziji su bile četiri kategorije učenika:
1. Sjemeništarci (od 1. do 6. razreda)
2. Klerici (7. i 8. razred)
3. Konviktorci (od 1. do 8. razreda)
4. Vanjski đaci (od 1. do 8. razreda)
Tokom Drugog svjetskog rata Franjevačka gimnazija u Visokom je nastavila sa radom, iako je dijelove Samostana Sv. Bonaventure, kao i Konvikt zauzela njemačka vojska i domobrani. Pored toga, 1944. godine objekat je bio bombardovan, ali je samo djelimično oštećen krov.
Godine 1946. rad Franjevačke gimnazije u Visokom je zabranjen, ali je već naredne, 1947. godine, zalaganjem provincijala Bosne Srebrene fra Vitomira Jeličića, rad škole dopušten, s tim da su je mogli pohađati samo franjevački kandidati.
Godine 1959. proširena je sakristija crkve u sklopu cjeline Samostana i nad njom je izgrađen oratorij, gdje je danas smještena „Etnografska zbirka“, sa ravnom terasom iznad. Godine 1968. izvršena je izmjena naziva školske ustanove iz „Franjevačko sjemenište“ u „Franjevačka klasična gimnazija u Visokom“, dok je prethodni naziv zadržan samo kao naziv internata. Godine 1972. na ulaznom dijelu, na južnoj strani ispred Samostana postavljeno je bronzano poprsje Svetog Franje, rad Ivana Meštrovića.
U sklopu objekta nalazi se biblioteka osnovana pred kraj XIX vijeka u Gučoj Gori. Broj naslova je 1941. godine iznosio 15.000, a krajem XX vijeka 60.000.
Pored toga, godine 1975. ustanovljen je Lapidarij, vrijedna arheološka zbirka gdje su smješteni artefakti iz antičkog i srednjovjekovnog perioda. Iste godine je ustanovljena etnografska zbirka.
Pravo javnosti Franjevačkoj gimnaziji u potpunosti je vraćeno 1992. godine. Nakon početka zadnjeg rata u BiH, iste godine, Franjevačka gimnazija iz Visokog je premještena u Bašku Vodu u Hrvatskoj, gdje ostaje do 1996. godine. Tokom zadnjeg rata u BiH (period 1992–95) nisu zabilježena posebna oštećenja objekta Samostana Sv. Bonaventure, a u zgradi Konvikta su bile smještene jedinice Armije BiH. Nakon 1995. godine, objekat Konvikta je vraćen u posjed franjevaca, te su u njega ponovo smješteni đaci i profesori, a tu se odvija nastava za vanjske đake.
U historijskom kompleksu se čuva vrijedna zbirka starih majstora koja podrazumijeva vrijedna djela Porcijunkulski oprost Paulusa Antoniusa Sensera (1716. – Pečuh, Pécs 8.1.1758.) i Sveto rodbinstvo fra Mihe Ćuića (Tomislavgrad, Županjac, Županj – potok, Duvno, oko 1750 – 1809). Strop crkvenog enterijera ukrašen je vrijednim zidnim slikama Marka Antonija (Gemona, 07.09.1849. – Zagreb, 25.05.1937).
Na cjelini Samostana Sv. Bonaventure u Visokom više puta su vršeni radovi na adaptaciji objekta, posljednji put 2002. godine.